8. Broer, namen, gist

Op 24 maart 1890 wordt uw oudste broer geboren. De tekst van zijn geboorteakte luidt als volgt:
“Op heden Vijfentwintig Maart Achttienhonderd Negentig, is voor ons ondergeteekende Ambtenaar van den Burgerlijken Stand der Gemeente Amsterdam, verschenen: Everardus Brautigam, van beroep machinist, oud twee en dertig Jaren, wonende Nieuwendijk No. 38, welke heeft verklaard dat op vier en twintig dezer des namiddags ten zeven ure, in het huis, staande als boven, is geboren een Kind van het mannelijk geslacht, uit Johanna Christina Janssens, van beroep geen, wonende als boven, zijne echtgenoote, welk Kind genaamd zal worden Martinus Hendrik Johannes Everardus … ” (Stadsarchief, sd).
Het is mooi om uit deze akte op te kunnen maken dat uw vader kennelijk net op tijd terug was van zijn reis naar de oost om deze geboorte mee te kunnen maken en (hopelijk) uw moeder te kunnen ondersteunen.

Zoals in die tijd gebruikelijk was, kreeg het eerste kind van uw ouders de namen van zijn directe voorvaderen: Martinus, de vader van zijn moeder; Hendrik, de vader van zijn vader; Johannes, de grootvader van zijn vader en Everardus, uw vader. 
De volgorde van het vernoemen zag er meestal zo uit: “eerst werden de vier grootouders van de kinderen vernoemd, dan de ooms en tantes. Als bij een heel kinderrijk gezin de familieleden op waren, vernoemden ouders zichzelf of werkten ze het vernoemingsrijtje gewoon opnieuw af, met als gevolg dat meerdere kinderen dezelfde naam kregen.” (Meer, sd)

En als we het dan toch over namen hebben: de herkomst van de familienaam ‘Brautigam’ intrigeerde mij. In 1791 werd uw (en mijn) uit Immenhausen afkomstige voorvader bij zijn huwelijk in Amsterdam ingeschreven als Bräutigam. De umlaut ontbreekt in volgende aktes vrijwel meteen. Dat ‘Bräutigam’ bruidegom betekent, heb ik op de middelbare school al geleerd, maar waarom blijft iemand eigenlijk zijn hele leven ‘bruidegom’ heten? 

Het Meertens Instituut schrijft daarover: “… dat familienamen voortkomen uit bijnamen en dat een bepaalde categorie van bijnamen onderlinge betrekkingen weergeeft. De genaamde is iets van de anderen, en het woord daarvoor is zijn bijnaam in het algemeen geworden. Zo zijn uit benamingen voor familieleden familienamen ontstaan als (De) Neef, Neefjes, Oom(en), Zoon, Vader, Kozijn (< Cousin ‘neef’), Der Kinderen, Jongkind, Peetoom, Bruigom, Bestebreur(tje), Bestevaar. Ook in de werksfeer werden dergelijke bijnamen familienamen, zoals De Knegt en Baas.” (Brouwer, 2015)
Als twee personen dezelfde voornaam hadden, dan werd de betrekking eraan toegevoegd om de een van de ander te onderscheiden (CBG). Zo kun je dus je hele leven bruidegom blijven (en je nageslacht ook).

Voornoemde Johannes Bräutigam was ‘gestkoper’ (gistkoper), net zoals trouwens zijn zoon, eveneens Johannes Brautigam (nu zonder umlaut) genaamd. ‘Gestkoper’ was trouwens ook een mooie familienaam geweest. Maar wat deed een gistkoper eigenlijk? Had dat ook iets met ‘brauen’ en Bräutigam te maken? Dat vond ik wel een leuke hypothese van mezelf. In ieder geval de moeite van het onderzoeken waard. Het blijkt dat dat beroep in die tijd inderdaad alles met het brouwen van bier te maken had. 
Via het Openluchtmuseum Arnhem en het Bakkerijmuseum in Hattem kwam ik terecht bij het Bakkerijmuseum in Veurne (België). Een wetenschappelijk medewerker van dat museum schrijft me: “Gist werd vroeger rond gevoerd door gistverkopers en dat zal in die periode biergist geweest zijn, afkomstig uit bierbrouwerijen. Bakkers maakten toen ofwel gebruik van desem (dat kweekten ze zelf) en biergist. Vermoedelijk werd biergist meer gebruikt dan desem, zeker in grote steden zoals Amsterdam. In Brussel werkten bijvoorbeeld de meeste bakkers al vanaf de zestiende eeuw met biergist.” Ze stuurde me zelfs een foto van een gist(ver)koper, weliswaar van het einde van de negentiende eeuw. “Deze gistverkopers werkten meestal in opdracht van gistfabrieken.” (Ruckenbusch, Ina, 2025)

De hypothese dat de naam Bräutigam ook een relatie met het beroep van gistkoper heeft moet ik helaas verwerpen. Zowel op taalkundige gronden, als op de bevindingen van mijn in Duitsland wonende broer Harris (naar u vernoemd). De resultaten van zijn naspeuringen laten geen relatie tussen ‘brauen’ (brouwen) en de naam ‘Bräutigam’ zien. 

Het is te grappig om in dit verband onvermeld te laten dat er, veel recenter, nóg een gist(ver)koper in onze familie is geweest: Marlies Kemperman (dochter van Bernardine, uw middelste dochter) heeft jarenlang gewerkt bij de gistdivisie (later ‘Bakery Ingredients’) van Koninklijke Gist-Brocades NV (en rechtsopvolger). Haar afdeling hield zich bezig met de wereldwijde export van droge instant gist. (Kemperman, 2025)

Terug naar uw oudste broer, Martijn. Hij is de enige van uw broers en zussen die ik  – bewust, ook al was het kortstondig – gekend heb. Ik zie mijn oudoom Martijn nog staan in de gang op de bel-etage van mijn ouderlijk huis aan de Maliebaan in Utrecht: een indrukwekkende en tegelijkertijd zachtaardig ogende man. Hij was net zoals u een zeeman, die jarenlang in Nederlands-Indië gewoond heeft. 

Illustraties:

• Levering bakkersgist Levure Royale aan banketbakkerij, Luik, eind 19^e eeuw. Bakkerijmuseum Veurne (België)
• Advertentie Leeuwarder Courant, d.d. 3 maart 1781 (Delpher)

Bronnen:

• (sd). Opgeroepen op november 18, 2025, van CBG: https://cbgfamilienamen.nl/nfb/detail_naam.php?info=kenmerk&kenmerk=betrekking&nfd_naam=Bruidegom&gba_lcnaam=&operator=eq&taal=
• (sd). Opgehaald van Stadsarchief: https://www.amsterdam.nl/stadsarchief
• (sd). Opgeroepen op november 22, 2025, van Delpher: https://www.delpher.nl/nl/kranten/view?query=gestkoper&coll=ddd&sortfield=date&identifier=ddd:010576098:mpeg21:a0020&resultsidentifier=ddd:010576098:mpeg21:a0020&rowid=4
• Brouwer, L. (2015, april). Vraag van april 2015. Opgeroepen op november 18, 2025, van Meertens KNAW: https://meertens.knaw.nl/archive/vraag-van-april-2015/
• Kemperman, M. (2025, november 21)
• Meer, M. v. (sd). Opgeroepen op november 21, 2025, van Vernoeming: https://www.vernoeming.nl/vernoemen-hoe-hoort-dat-eigenlijk/
• Ruckenbusch, Ina. (2025, november 14). Veurne, België